दिन दिन दिवाळी

listen to the audio at 
http://chirb.it/3Mf6L8

"दिन दिन दिवाळी गाई म्हशी ओवाळी..."

दिवाळीचा सण जवळ आलाय आणि बैल गाडी कविता सौंस्थेने पाठवलेल्या ह्या चित्राकडे पाहून मला माझ्या बालपणाची दिवाळी डोळ्यासमोर आली आणि त्याचं बरोबर हे गाणं.

म्हटलं तुमच्या बरोबर साजरी करावी ही आठवणीतली दिवाळी.

बरं, हल्ली काय ते DISCLAIMER देणं अनिवार्य आहे - खालील विचार काळ्या दगडावरची रेष नाहीत ह्या फक्त आणि फक्त माझ्या आठवणी आणि माझ्या बालबुद्धीला पटतील अशी काही मत्त आहेत.  फेमिनीसम, वायू प्रदूषण, ध्वनिप्रदूषण, धार्मिक प्रथा, आणि अगदी लिखाण कसे असावे, कशावर असावे, एकाच भाषेत असावे कि भाषा मिसळलेल्या चालतात ह्या सगळ्या विषयांशी खालील आठवणींचा काडीमात्र संबंध नाही. आणि हो, ह्यातल्या बऱ्याच गोष्टी कोणीतरी आधी लिहिल्या असतील, तुम्ही आधी कुठे तरी वाचल्या, ऐकल्या असतील कारण शेवटी हे काल्पनिक नसून ह्या खऱ्या आठवणी आहेत. ह्याला लेख म्हणा, गोष्ट म्हणा, कविता म्हणा, किंवा काहीच म्हणू नका, पण मला मात्र लिहिताना छान बालपणाचा दौरा झाला. पहा तर मग एकदा वाचून, कदाचित तुम्हाला तुमची एखादी दिवाळी आठवेल.

कुटुंब आमुचे मोठे झैसा दिवाळीचा सणं 

कुटुंब आमुचे मोठे झैसा दिवाळीचा सणं,

हम दो हमारे दो ला करा multiply by 2 आणि

Plus 1 top commander म्हणजेच आमच्या सावित्रीबाई जिला आजी नाही म्हणतो आम्ही आई.

अशा प्रकारे इतर चौकोनी कुटुंबांच्यामध्ये आम्ही होतो nonagon- नऊ बाजूंची बहुभुजाकृती!

दिवाळी पाचचं दिवसांची पाहुणी,

पण पाहुणचाराला सुरवात महिनाभर आधीच.

पहिली पायरी – “साफसफाई अभियान” (स्वछ भारत नाही हं, कारण ह्या लेखिकेची कुठल्याही पार्टीशी काहीही संलग्नता नाही).

कोपर्याकोपऱ्यातली जळमटं साफ करायची घरच्या आणि मनाच्या,

लक्ष्मी यायची दारी, घर आणि मन दोन्ही स्वछ, साफ, निर्मळ असलं तरचं ती तुम्हाला तारी!

ना ना प्रकारच्या डाग लागलेल्या भिंती साबण्याच्या पाण्याने पुसून लक्ख करायच्या,

खिडक्यांच्या काचेत आपल्या सुंदर चेहऱ्याचे प्रतिबिंब दिसेस्तोवर त्या घासायच्या.

जितके प्रयत्न काचेवरची धूळ काढण्यात करतो तितकाच प्रयत्न कधीतरी डोळ्यातील धूळ काढण्यात पण करावा (आपल्या आठवणीतल्या शिकवणी)…

पंखे पुसताना आम्हा लहानग्यांना काका एक मोठी कामगिरी सोपवत- शिडी पकडणे!

दुसऱ्याची जवाबदारी आपल्या खांद्यावर घेण्याची पहिली शिकवण हीच होय.

" अगं घाबरतेस कशाला? मला माहित आहे तू मला पडू देणार नाहीस", ह्या शब्दाने

Corporate retreat च्या trust falls पेक्षा बरचं काही शिकवलं.

सोफा आणि उशांचे वर्षानुवर्षं वापरून विरलेली कॉटनची कापडं काढून

नक्षीकाम असलेली रेशमी कापडं त्यांना घालावीत.

एक वेळ पाहुणे रावळे आपल्याकडे पाहायचे नाही पण सोफा मात्र नव्या नवरी प्रमाणे नटलेला हवा!

पडदे आणि बेडशीट्सला पण तीच ट्रीटमेंट

मग नेमकी दिवाळी स्पेशल बेडशीटचे मॅचिंग उश्यांचे आबरे गायब असायचे.

मग काय उगाच आपलं,”फॅशन आहे- आम्हाला मॅचिंग नाही हो, कॉन्ट्रास्ट आवडतं " म्हणायचे.

आणि पडद्यांची गम्मत निराळीच, ते लटकवण्यासाठी स्टीलचे हुक शोधणं म्हणजे

भारतासाठी noncorrupt, unbiased, secular, progressive, educated प्रधानमंत्री शोधण्यासारखे आहे, थोडक्यात – अशक्य!

मग भारताची जी परिस्थिती तीच पडद्यांची - अर्धवट लटकणे…

भारतावरून आता चीनकडे वळूया, दिवाळीच्या लाईट्सच्या माळा हो!

दर वर्षी वापरून झाल्या कि गुंडाळी करून माळ्यावर ठेवायच्या

मग माळ्याच्या अंधारात ते दिवे शोधताना पाल रूपी लक्ष्मीच्या स्पेस मध्ये अतिक्रमण केल्यामुळे

आमचा व तिचा Doklam stand-off व्हायचा!

कंदील मात्र दर वर्षी नवीनच आणायचा आणि

दादाचा मूड असला तर घरीच बनवायचा.

मग त्यात आम्हा लहानग्यांची जवाबदारी म्हणजे सेलोटेप कापून देणे,

फेविकॉल मध्ये पाचही बोटं बुडवून मग त्याच्या खपल्या काढत बसणे

आणि एके दिवशी आपल्यालाही दादा इतकाच सुबक कंदील बनवता येईल ही स्वप्न रंगवणे.

दुसरी पायरी - खरेदी

ते रामभाऊ परत आलेत, आणि लक्ष्मी वहिनी दारी येणार वगैरे सगळं secondary,

दिवाळी is equivalent to खरेदी,

ऊठसूट क्रेडिट कार्ड स्वाईप करा किंवा EMI वर घेऊन टाकू ही वृत्ती तेव्हा नव्हती.

म्हणून तर एरवी काहीही विकत घ्यायचं म्हटलं कि "दिवाळी आहे का" असा डायलॉग मारला जायचा

आणि दिवाळी बोनसची वाट हल्ली Game of Thrones च्या नवीन season ची ज्या आतुरतेने पाहिली जाते तशी पाहिली जायची

बरं मॉल्सचा फाफटपसारा नव्हता, त्यामुळे

दिवाळी  is equivalent to खरेदी आणि खरेदी is equivalent to दादर असे equation होते!

दिवाळीच्या खरेदी साठी तीन महिने आधीच काटकसर सुरु.

आम्हाला आपलं बोट ठेऊ ते हवं पण मोठ्यांना भर थंडीत घाम का फुटायचा

हे आता कुठे स्वतःच्या किशाला भोकं पडल्यावर समजतंय!

पण बाबा झुनाचं सदरा घालायचे

आणि मंम्मा लग्नातलाच शालू नेसून, "कुठे मेल्या साड्या वापरल्या जातात" म्हणायची.

आम्हा चार मुलांची मात्र चंगळ

त्यात आम्ही एकाच वयाच्या दोघी असल्याने हिला घेतलं ते मला पण हवं ह्या तोऱ्यात चांगलीच जीवाची दिवाळी करायचो!

कपड्यांप्रमाणेच, फटाके खरेदी पण एक मोठा कार्यक्रम असत.

ध्वनी प्रदूषण, हवा प्रदूषण ह्या गोष्टींची जागरूकता नव्हती म्हणा

किंवा स्वतःच्या मज्जेसमोर अजून काही दिसत नव्हतं म्हणा पण खोटं का बोला

प्रत्येकाची हौस निराळी कोणाला धुमधडाका सुतळी बॉम्ब हवा असायचा, तर कोणाला लवंगी माळ, कोणाला पाऊस आणि चक्री तर कोणाला फुलबाजी.

त्यात मग हट्ट करून एखाद दुसरे फॅन्सी महाग फटाके पण घ्यायचो

 ज्यातून चित्रविचित्र आवाज आणि रंग बाहेर पडत.

आकाशात फुटून रंग पसरवणारे फटाके मात्र लायकीच्या पलीकडे होते

एकूणच श्रीमंतीकडे ज्या महत्त्वाकांक्षी नजरेने मान उंचावून पाहतो ना,

तसे त्या आकाशातल्या फटाक्यांकडे पाहायचो.

वरील चित्रावरून आठवणींची बैलगाडी सुरु झाली म्हणून पुन्हा चित्राकडे वळते.

ह्यात दाखवल्याप्रमाणे बाबा आणि काका फक्त भांग नाही हां पाडायचे आरशासमोर

साफसफाई काकांचं डिपार्टमेंट तर मुलांना खरेदी करून देणं बाबांचं.

हां अगदी आमच्या नवर्यांसारखे किचनमध्ये मदत नसायची त्यांची

 पण तो काळ निराळा होता

त्यांच्या आधीच्या पिढ्यांच्या मनाने ते खूप प्रगत होते

स्त्री पुरुष समानता जेव्हडी जमेल तेव्हडी झोपासत होते.

 मात्र मंम्मा आणि काकीचे विशेष कौतुक सकाळी ट्रेन मागे धावा नोकरी करा

आणि संध्याकाळी मुलांमागे धावा त्यात दिवाळी आली कि वरचं काम.

आणि हौसिंग बोर्डच्या बिल्डिंगमध्ये फराळ काही एका कुटुंबासाठी नाही हं बनायचा,

बिल्डिंगला चार मजले, प्रत्येक मजल्यावर आठ कुटुंबं अशा ३२ घरांमध्ये फराळ द्यायचा

त्यात नातेवाईकांना तर द्यायलाच हवा!

बेसनाचे लाडू, रव्याचे लाडू, करंज्या, चकल्या, शंकरपाळ्या, चिवडा, शेव, अनारसे, चिरोटे

एक ना दोन अनेक प्रकार…

Sugar, Cholesterol सारख्या शुल्लक गोष्टींना तेव्हा फार वाव नव्हता.

मंम्मा आणि काकीच्या चेहऱ्यावर कायम प्रसन्नता असायची, तिचं प्रसन्नता बहुदा त्या फराळात उतरायची

सर्व आयांचा लाडक्या tupperware ने तोवर एन्ट्री केली नव्हती.

त्यामुळे पेपर पॅकिंग टाकून स्टीलच्या मोठ्या डब्ब्यांमद्ये खमंग फराळ बंधिस्त केला जायचा.

आईचे म्हणजेच आजीचे instructions असायचेच सुनेंना कारण

“casual sexism” प्रमाणेच “casual sasuism” पण तेव्हा जोरात चालायचे!

पण आधी म्हटल्याप्रमाणे तो काळ निराळा होता,

चूक बरोबर नाही म्हणू शकत

ऋतू जसे हळुवार बदलतात, बदलही तसाच व्हावा,

अचानक ऑक्टोबरमध्ये पाऊस आला तर उभ्या पिकांचं नुकसानाचं होतं ना?

पण talking about casual sexism

फराळ इतक्या मोठ्या प्रमाणात बनायचा कि त्यातही घरचे पुरुष मदत करायचेच.

करंजी बनवणं was like an assembly line-

मोठी पोळी लाटा, कॉर्नफ्लोअर लावा, रोल करा, छोट्या वड्या पाडा, छोट्या पोळ्या लाटा, सारण भरा,

छान अर्धचंद्र आकार द्या आणि मग खमंग तळा….

आता assembly line म्हटलं कि workers आलेच ना?

प्रत्येकाच्या स्किल लेवल प्रमाणे त्याला स्थान दिले जायचे

आमची लुडबुड प्रत्येक स्टेपला असायचीच

मात्र तळणं हे फक्त मंम्मा किंवा काकीचं करणार

त्यात equality वगैरे गेली तेल लावत! करपायला नको एवढी मेहनत!

गम्मत म्हणजे ह्या फराळाच्या assembly line मध्ये शेजारी पण सामील असायचे

कारण मुळात "ये तेरा घर ये मेरा घर" असला concept च नव्हता!

आणि आमच्या मजल्यावरच्या ह्या आठ खोल्यांच्या Lineला कुठलाच Control नव्हता!

आमच्या नऊ नंबर बुलिडिंगचा तिसरा माळा म्हणजे secular भारताचं प्रतिक म्हणा

किंवा unity in diversity म्हणा -  Christian, Marathi, Rajasthani, Punjabi, South Indian

अगदी सर्वांचं रेप्रेसेंटेशन होतं.

त्यामुळे सर्व धर्मांचे आणि जातींचे सण जोमात साजरी होतं.

दिवाळी फराळ बनवायला, गेरू सारवून ठिपक्यांच्या कागदाने रांगोळ्या काढायला, माळाभर पणत्या लावायला सर्वात जास्त उत्साह आमच्या ख्रिश्चन मैत्रिणीचा असत आणि तेवढ्याच उत्साहाने आम्ही Christmas tree सजवायचो.

अगदी दिवाळीच्या प्रत्येक दिवसात नाही डोकावत मी आता,

इतका हसणं आणि इतकं रडणं एकाच वेळी system hang करेल माझी!

पण पहिल्या अंघोळीचा उल्लेख मात्र व्हायलाच हवा

कधी नव्हे ते सूर्योदयाच्या आधी उठणं, आणि उटणं व मोती साबणाने अंघोळ करणं

नाहीतर नरकात जायची भीती!

मग कारेट्या रूपी राक्षसाचा, डाव्या पायाच्या अंगठ्याने मात करून

जीत का जश्न एकत्र फराळ करून साजरी करणं

अजूनही एखादी समस्या आवाक्याबाहेर जातेय असा वाटलं कि

ती समस्या कारेट आहे असं पाहण्याचा प्रयत्न करते म्हणजे मग

 इसके लिये अपने बाएं पेर का अंगुठाभी काफी हे असं वाटून

तात्पुरता का होईना धीर येतो.

दिवाळीची सर्वात सुंदर आठवण म्हणजे आमच्या नऊ नंबरच्या मोठाल्या गच्चीत

दिवाळीच्या शेवटच्या दिवशी सर्वांने एकत्र जमायचं

आणि आपले चौकोन नॉनगॉन वगैरे विसरून एक मोठा गोल करायचा आणि

प्रत्येकाने दोन्ही हातात एक एक फुलबाजी धरायची

आता सुद्धा आयुष्यात जेव्हा गढत अंधार होतो ना तेव्हा ते circle of light डोळ्यासमोर आणते

ते हसणारे चेहरे, ते नवेकोरे कपडे, साधी राहाणी, फ़राळाने तृप्तं झालेलं मन,

फार अपेक्षा नसून छोट्या छोट्या क्षणांत आनंद साजरी करणारे लोक,

ते शेजारपण, त्या फुलबाज्या, ती दिवाळी, त्या सर्वाचं तेजच निराळं…